PIŠE: Ivan Ivanović, novinar
Nakon prve masovne tragedije na Cetinju u avgustu 2022. godine, kada je Vuk Borilović ubio 10 sugrađana državne vlasti propustili su priliku da uspostave sistemski model pružanja psihološke podrške porodicama žrtava i čitavoj zajednici.
I pored toga što su nakon druge tragedije, kada je na Cetinju Aco Martinović 1. januara 2025. godine ubio 13 osoba, uspostovaljeni nešto konkretniji preventivni mehanizmi za očuvanje mentalnog zdravlja naši sagovornici ocjenjuju da situacija i dalje nije na zadovoljavajućem nivou, navodeći da je državi neophodan dugotrajan i sistematičan rad u oblasti mentalnog zdravlja, te predlažu konkretna rješenja.
Crnogorsko Ministarstvo zdravlja je tek nakon druge masovne tragedije formiralo stručne timove za psihološku i psihijatrijsku podršku građanima Cetinja.
Specijalista kliničke psihologije Klinike za psihijatriju „dr Dušan Kosović“ Kliničkog centra Crne Gore (KCCG) dr Nevenka Pavličić navodi da su multidisciplinarni tim činili profesionalci iz oblasti zdravlja, psihologije, obrazovanja, lokalne samouprave i službi, te predstavnici ministarstava zdravlja, socijalnog staranja i obrazovanja.
„Školski psiholozi radili su sa djecom i njihovim roditeljima i nastavnim osobljem, a predstavnici zdravstva su sprovodili tretmane za odrasle kroz ambulantni pristup, SOS liniju za psihološku pomoć i podršku, ali i kroz psihološke debrifinge odraslih u okviru institucija službi lokalne samouprave: vatrogascima, komunalnom policijom, zdravstvenim radnicima, policijom, roditeljima djece koja su išla u školu sa žrtvama i građanima koji su željeli da im se pomogne nakon tragičnih događaja“, objašnjava Pavličić.
Ona je napomenula da je ovo bila situacija retraumatizacije jednog društva i pojedinaca, pa je zadatak za profesionalce bio zahtjevniji u smislu trajanja i prisutnosti prethodne traume, koja je uslovila niz posttraumatskih stresnih reakcija.
„Cilj rada svih profesionalaca je bio da se individualne tragedije integrišu na kolektivnom nivou i iznađu mehanizmi prevladavanja, da se normalizuje situacija i da građani prihvate da se u toj situaciji tragedije ponašaju na normalan način i da je strah, briga, tuga normalna i očekivana posljedica teškog traumatskog dešavanja. Istovremeno i da se podstakne empatija ostalih u društvu sa žrtvama i pomogne da se preživjeli vrate što prije normalnom životu“, navela je ona.
Pavličić je navela da su zaposleni u KCCG, članovi multidisciplinarnog tima, dostavili evaluacije i planove daljih aktivnosti državnim i lokalnim institucijama, radi nastavka zbrinjavanja zajednice i strateškog planiranja pomoći građanima Cetinja, ali i drugim opštinama pogođenim sličnim traumama – od saobraćajnih nesreća i oružanih obračuna do suicida.
Ministar zdravlja Vojislav Šimun kazao je 30. januara da je SOS linija za mentalno zdravlje koja je formirana nakon druge tragedije na Cetinju primila preko 400 poziva, od čega je bilo 200 direktnih intervencija.
Uz to, Jedinica za mentalno zdravlje cetinjskog Doma zdravlja je između dvije tragedije na Cetinu, pružila više od 11.000 usluga sugrađanima, a psihijatar i psiholog dnevno su primali do 20 pacijenata, objavile su „Vijesti“.
Iz Crvenog krsta su nam kazali da je tim za pružanje psiho-socijalne podrške, koji uključuje stručne psihologe, nakon tragedije 1. januara na Cetinju bio dostupan svim građanima kojima je bila neophodna pomoć u suočavanju sa tragedijom koja je zadesila Cetinje.
„Takođe, organizacija Crvenog krsta Cetinja formirala je mobilni tim, koji je po pozivu, bio dostupan da obiđe svako domaćinstvo i pruži podršku na licu mjesta. Ova usluga je osmišljena kako bi se osigurala podrška najugroženijima, bez obzira na njihovu udaljenost ili mogućnost dolaska“, kazali su iz Crvenog krsta navodeći da je u te svrhe aktiviran i besplatan broj, putem kojeg su građani Cetinja mogli potražiti i dobiti potrebnu pomoć.
Kako su naveli njihove radionice i psihološka i psihosocijalna podrška imaju za cilj da pruže podršku prije i nakon nemilih događaja.
„Ovo ne podrazumijeva samo tragedije poput ove na Cetinju, već i odgovor na mnoge druge krize – oružane sukobe, izbjeglištvo, elementarne nepogode, pandemije itd“, naglasili su.
Iz Minsitarstva zdravlja nisu odgovorili na pitanja u vezi mjera koje su kreirali nakon dvije masovne tragediju na Cetinju.
Preduzete mjere (ne)dovoljne
U Norveškoj je 2011. godine Andres Brejvik tokom terorističkog napada ubio 77 ljudi. Norveške vlasti su, između ostalog, zatim razvile model zasnovan na proaktivnosti, prilagođenim pristupima i dugoročnoj podršci. Svakom čanu porodice žrtve je dodijeljena kontakt osoba iz lokalne opštine, uz kontinuirano praćenje i standardizovano testiranje psiholoških simptoma tokom prve godine nakon tragedije. Takođe, uvoden je nacionalni školski program komunikacije o tragediji, gde su nastavnici imali dvije uloge: pružanje psihološke sigurnosti kroz terapijski pristup i obrazovanje kroz refleksiju kao edukativni pristup.
Na Novom Zelandu, nakon napada 2019. godine na dvije džamije u kojima je život izgubila 51 osoba, između ostalog, svakom preživjelom, porodici ili svjedoku za koordinirano pružanje kontinuirane podrške dodijeljeni su tzv. „case menadžeri“ – osobe koje su bile pojedinačna kontakt tačka.
Zbog tragedije na Cetinju neformalna grupa studenata Kamo sjutra organizovala je proteste na kojima je, između ostalog, traženo da država poboljša odnos i brigu o mentalnom zdravlju.
Vlada je na predlog Ministarstva zdravlja 15. maja ove godine usvojila Program za zaštitu i unapređenje mentalnog zdravlja u Crnoj Gori za ovu i narednu godinu.
„Fokus je na prevenciji mentalnih poremećaja, unapređenju pristupa uslugama mentalnog zdravlja, kao i podizanju svijesti o važnosti mentalnog zdravlja u društvu“, navodi se u saopštenju Ministarstva zdravlja.
Iz Ministarstva zdravlja su saopštili da glavni ciljevi Programa uključuju edukacije i promocije mentalnog zdravlja i prevencije mentalnih poremećaja sa posebnim naglaskom na najranjivije grupe i one koji su najviše izloženi riziku. Cilj Programa je, kako se navodi, unapređenje mentalnog zdravlja populacije i smanjenje tereta mentalnih oboljenja u populaciji, sa posebnim fokusom na rizične i vulnarabilne grupe, kao i uspostavljanje zakonskih osnovu i definisanje mape puta za smanjenje broja hospitalizacija i rehospitalizacija mentalno oboljelih osoba.
Međutim, iz nevladine organizacije (NVO) Anima – Centar za žensko i mirovno obrazovanje u otvorenom pismu 13. jula ministru Šimunu i premijeru Vlade Crne Gore Milojku Spajiću su navele da su se reforme i unapređenje mentalnog zdravlja u Crnoj Gori nakon tragedije na Cetinju 1. januara ispostavile kao prazna priča, a vlast koja ih je obećala nije samo zakazala, već je lagala. Oni su kazali da je Program za zaštitu i unapređenje mentalnog zdravlja marketinški proizvod bez reformskih sadržaja, bez integriteta bez stvarnosti.
“U tom papiru nema žrtava, nema Medovine, nema 1.januara, nema trauma, nema ni minumum političke volje da se problem traumatskih doživljaja sanira, a nema ni pacijenata, ni savremene psihijatrije, ni psihoterapije u Crnoj Gori”, navodi se u pismu koje potpisuju članice NVO Anima Ljubomirka Ljupka Kovačević, Ervina Dabižinović, Julijana Cicović i Aleksandra Kovačević.
Iz Crvenog krsta su kazali da kada je riječ o mentalnom zdravlju, da, uprkos unaprijeđenim naporima i praksama, situacija i dalje nije na zadovoljavajućem nivou.
„To nam potvrđuju i dostupne statistike o stopi suicida i porodičnih ubistava, ali i izražena stigma vezana za mentalno zdravlje i traženje pomoći“.
Oni su naglasili da je neophodno uložiti znatne napore u prevenciju kako bi osigurali da ljudi budu zaštićeni i u vanrednim situacijama, kao što je to bila tragična nesreća koja je zadesila građane Cetinja i cijele Crne Gore.
„Prevencija mora obuhvatiti edukaciju i podršku, posebno kada je riječ o djeci i omladini, koji najviše trpe posljedice ovakvih događaja. Oni često nemaju zrelost da se samostalno nose sa stresnim i kriznim situacijama, dok roditelji i staratelji često nemaju potrebna znanja i vještine da im pruže adekvatnu pomoć. Zato je ključno razvijati mehanizme zaštite i podrške, te osigurati edukaciju za porodice i zajednicu kako bismo zajedno gradili otpornije društvo u kojem će mentalno zdravlje biti prioritet“.
Za psihološki debrifing neophodna obuka
Dr Nevenka Pavličić navodi da bi u situacijama kolektivnih katastrofa, poput masovne tragedije na Cetinju, jedan od najvažnijih preventivnih mehanizama za očuvanje mentalnog zdravlja mogao biti psihološki debrifing.
Psihološki debrifing se definiše kao proces pružanja podrške i obrade emocionalnih reakcija nakon traumatskog ili stresnog događaja, kako bi se smanjio rizik od razvoja posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP) i drugih problema mentalnog zdravlja. To je, vremenski ograničena intervencija usmjerena na grupu ili pojedinca, sprovedena unutar 24-72 sata nakon izlaganja traumatskom događaju, s ciljem podsticanja verbalnog izražavanja kognitivnih i emocionalnih reakcija, normalizacije odgovora na stres, pružanja psihoedukacije i identifikacije potreba za daljom psihološkom podrškom.
„Na Cetinju smo primijenili psihološki debrifing za koji sam bila obučena od strane kolega iz Norveške tokom njihovog angažmana na programu u Institutu Igalo ‘Djeca u nevolji’, a koji sam mogla koristiti i u ovom slučaju kao i ranije u raznim traumatskim situacijama – napada na zaposlene u institucijama koje su se dešavale tokom prethodnih perioda. Nastojala sam prenijeti postupke i način rada na psihologe KCCG i kolege iz lokalne zajednice i socijalnog staranja“, navela je Pavličić.
Ona smatra je da je ovaj model najbolje upotrebljavati i u budućim slučajevima, navodeći da je psiholozima u Crnoj Gori neophodno i od značaja da se obuče za ovu aktivnost i kroz tehničku pomoć Norveške vlade, a koje se može realizovati preko Ministarstva zdravlja Crne Gore.
Pavličić objašnjava da se u slučajevima kolektivnih katastrofa aktivira psihološka krizna pripravnost, od strane opština i specijalizovanog centra za traumu, kao i članova mobilnog tima koji uključuju psihologe, psihijatre, ljekare, medicinske sestre i socijalne radnike.
„U ovim situacijama ključan je ‘zlatni sat’ koji se odnosi na prve dane nakon nesreće, kroz pružanje sigurnosti, normalizovanje reakcija i praćenje vulnerabilnih grupa“, kaže ona.
Tek nakon toga, slijedi drugi korak – strukturalno praćenje i obavlja se u narednom periodu a sve u cilju rada sa tegobama građana koje su posljedica traume ili su komorbiditet sa drugim mentalnim problemima i disfunkcionalnim oblicima ponašanja.
Tekst je dio projekta koji finansira Constructive Institute, a realizuje se u okviru SoJo Europe programa, evropske inicijative koju kofinansira Evropska unija, posvećene jačanju nezavisnog i kvalitetnog novinarstva širom Evrope.
FOTO: pixabay.com
