Da li je korišćenje ekrana uzrok usamljenosti i depresije kod mladih?
Piše: univerzitetska profesorica, dr Dobrinka Kuzmanović
Prije nekoliko mjeseci, američki socijalni psiholog Džonatan Hajt (Jonathan Haidt), jedan od najuticajnijih živih psihologa, ugledni istraživač u oblasti psihologije morala i političke psihologije, objavio je knjigu Anksiozna generacija ‒ kako velika transformacija djetinjstva dovodi do epidemije mentalnih bolesti[1]. Knjiga upozoravajućeg naslova vrlo je brzo postala obavezno štivo za roditelje i sve one koji učestvuju u odrastanju mladih, jer nudi odgovore na jedno od najvažnijih pitanja današnjice: zašto su, počev od 2010. godine (nakon duže od decenije stabilnosti ili poboljšanja mentalnog zdravlja) stope depresije, anksioznosti, samopovređivanja i samoubistava kod mladih u Americi više nego udvostručene?
Na rastući trend problema mentalnog zdravlja mladih, prije pola decenije, ukazala je i ugledna američka socijalna psihološkinja Dž. Tvengi (Jean Twenge), u knjizi Internet generacija: dezorijentisanost djece u digitalnom dobu[2]. Internet ili „aj-generacija” (generacija koja ne pamti vrijeme bez ajpeda ili ajfona) na rubu je najozbiljnije krize mentalnog zdravlja mladih u poslednjih nekoliko decenija, iako na površini ne izgleda tako. Moderna djeca psihički su najranjivija generacija (djevojčice češće nego dječaci), u potpunosti nespremna za odraslo doba. Svoje tvrdnje Tvengi potkrepljuje empirijskim nalazima dobijenim tokom višegodišnjeg praćenja indikatora mentalnog zdravlja mladih (o prirodi i interpretaciji nalaza biće riječi kasnije u tekstu).
Nalazi epidemioloških studija, na globalnom nivou, ukazuju na povećanje procenta mladih s različitim poteškoćama u psiho-socijalnom funkcionisanju i mentalnom zdravlju. Otprilike u isto vrijeme kada je zabilježen nagli porast problema kod američke omladine (2011. godine), Svjetska zdravstvena organizacija iznijela je procjenu da će do 2020. godine depresija postati glavni uzrok bolesti kod mladih. Deceniju kasnije (2021. godine), prema izveštaju UNICEF-a[3], 14% mladih u svetu, uzrasta između 10 i 19 godina, ima probleme s mentalnim zdravljem, i oni čine 13% od svih zdravstvenih problema sa kojima se suočava ova populacija. Depresija, anksioznost i poremećaji ponašanja među vodećim su uzrocima bolesti i invaliditeta kod adolescenata, dok je samoubistvo četvrti vodeći uzrok smrti u uzrasnoj grupi od 15 do 19 godina. Pandemija koronavirusa negativno je doprinijela postojećoj, „prepandemijskoj” krizi mentalnog zdravlja mladih ‒ došlo je do povećanja stresa i anksioznosti, depresivnih simptoma, suicida, problema u ponašanju, zloupotrebe alkohola i drugih supstanci, vremena ispred ekrana itd. Vodeće pedijatrijske zdravstvene organizacije u Americi proglasile su vanredno stanje na nacionalnom nivou zbog problema u vezi s mentalnim zdravljem mladih[4].
Jedna od centralnih tvrdnji iznijetih u ranije spomenutoj Hajtovoj knjizi jeste da su prezaštićenost u stvarnom svijetu i nedovoljna zaštita u virtuelnom svijetu glavni razlozi zbog kojih su rođeni posle 1995. godine (tzv. generacija Z) postali anksiozna generacija. Urušavanje mentalnog zdravlja generacije Z, koje se ne odnosi samo na Ameriku, već na čitav razvijeni zapadni svet, smatra Hajt, posledica je tranzicije od „djetinjstva zasnovanog na igri” ka „djetinjstvu zasnovanom na mobilnim telefonima”. Ovako ozbiljne tvrdnje iziskuju ozbiljne dokaze. Daleko od toga da je Hajt usamljen u svojim shvatanjima, lista „tehno-pesimista” je poduža. Spomenućemo samo neke od njih. Dž. Tvengi tvrdi da je korišćenje ekrana, prije svega veb-sajtova za društveno umrežavanje (popularno nazvanih društvenih mreža), glavni razlog usamljenosti i depresije današnjih mladih. Čuvena tehno-pesimistkinja Š. Terkl (Sherry Turkle), autorka sintagme i istoimene knjige Sami zajedno, tvrdi da postajemo sve izolovaniji iako smo društveno sve povezaniji, kao i autorka M. Čejko u svojoj knjizi Superpovezani.
Štetne posledice korišćenja interneta po mentalno zdravlje djece i mladih, u središtu su tzv. debate o vremenu ispred ekrana, jedne od najživljih naučnih debata, koja povremeno poprima razmjere „masovne histerije” ili čak „moralne panike” (npr. tokom pandemije koronavirusa, kada je digitalno okruženje postalo „nova normalnost” za korisnike svih uzrasta). Zabrinutost zbog novih tehnologija — bilo da se radi o knjigama, radiju, televiziji ili „pametnim telefonima” — stalno se sreće tokom istorije. Britanski sociolog Stenli Koen[5] (Stanley Cohen) definisao je „period moralne panike“ kao period u kome se nešto, bilo da je to osoba, tehnologija, medijski objekat ili grupa ljudi, pojavi kao prijetnja društvenim vrijednostima i interesima nesrazmjerno njegovom stvarnom značaju. Početkom prošlog vijeka, eksplozivni rast dostupnosti i popularnosti kućnog radija rezultirao je opštom zabrinutošću za negativne posledice po djecu i mlade. Radio je lošiji od bilo kog medija koji je postojao ranije, jer „nikakve brave neće spriječiti ovog uljeza, niti roditelji mogu da odvrate svoju djecu od njega”. Prema istraživanju M. Preston (Mary Preston), američke pedijatrice, objavljenom 1941. godine u Časopisu za pedijatriju, više od polovine ispitane djece i mladih (a ispitala ih je na stotine), uzrasta između 6 i 16 godina, ozbiljno je zavisno od radio i filmskih kriminalističkih drama, nakon što su se prepustili navici koju je veoma teško prevladati, bez obzira na to koliko se strahuje od posledica. Iz današnje perspektive, radijska panika izgleda u najmanju ruku smiješno, ali istovremeno i prilično aktuelno, u kontekstu korišćenja interneta.
Konsekvence interneta po mentalno zdravlje mladih jedno je od naučnih polja istraživanja koja se najbrže razvijaju. Digitalna tehnologija i mogućnosti koje nam ona pruža, uključujući alate zasnovane na vještačkoj inteligenciji (koji su u godini za nama postali veoma popularni) razvijaju se još brže nego naučna istraživanja o efektima njihovog korišćenja na mentalno zdravlje djece i mladih. Uprkos sve većoj potrebi za pouzdanim empirijskim nalazima i valjanim praktičnim implikacijama, nedovoljno je istraživanja u okviru kojih se sistematski i kontinuirano, tokom dužeg perioda vremena, prate efekti korišćenja digitalnih tehnologija na različite aspekte razvoja djece različitog uzrasta.
Empirijski nalazi o uticaju vremena ispred ekrana (engl. screen time) na anksioznost i depresiju kod mladih nisu dosledni, dok se istraživači suočavaju s brojnim izazovima metodološke prirode. Da li se na osnovu nalaza da postoji povezanost (korelacija) između korišćenja ekrana i problema mentalnog zdravlja može zaključiti da ekrani uzrokuju npr. depresiju (kauzalni odnos)? Ne, ali se može zaključiti da mladi koji već imaju probleme s mentalnim zdravljem, koriste ekrane češće ili na različite načine od vršnjaka koji nemaju ovakve probleme. Ovaj nalaz potvrđen je u više meta-analitičkih istraživanja. Nedavno objavljena analiza[6], sprovedena u 72 zemlje, nije potvrdila povezanost između blagostanja i sve šire upotrebe društvenih medija, na globalnom nivou. Veoma je važno uzeti u obzir još dvije stvari: kvalitet vremena ispred ekrana, odnosno vrstu aktivnosti, a ne samo količinu vremena, kao i to da samoprocena (koja se često koristi u istraživanjima) nije pouzdan pokazatelj količine vremena ispred ekrana.
Naučno je potvrđeno da su nastanak i razvoj mentalnih poremećaja, poput anksioznosti i depresije, uslovljeni nizom genetskih i sredinskih faktora. Nema pouzdanih dokaza za Hajtove tvrdnje s početka teksta, da ekrani dovode do epidemije mentalnih bolesti, ali to ne znači da nisu neophodne sistemske promene koje bi digitalno okruženje učinile zdravijim i primerenijim razvojnim i drugim potrebama mladih i predupredile da postanu „kanarinci u rudniku uglja”.
Da li možemo govoriti o zdravoj upotrebi ekrana bez štetnih posledica po mentalno zdravlje mladih? Za mnoge mlade, korišćenje digitalnih medija može postati problematično, iz više razloga: zbog adiktivnog potencijala ovih medija, izloženosti štetnim i komercijalnim sadržajima, govoru mržnje, nasilju, potencijalno rizičnim kontaktima itd. Uprkos tome, ne možemo tvrditi da su digitalni mediji štetni za svu djecu i mlade. Kao što reče jedan adolescent, učesnik u istraživanju na ovu temu: „ja gledam na digitalnu tehnologiju kao na alat, poput, npr. noža… sve zavisi od toga kako ga koristiš”.
Prebacivanje odgovornosti na internet i društvene medije i traženje krivca u digitalizaciji savremenog društva, obavijeno velom najnovije tehnološke panike, moglo bi da ima ozbiljne negativne posledice, ukoliko bi rezultiralo donošenjem ishitrenih zakona, strogim ograničavanjem korišćenja digitalnih uređaja, odustajanjem od traganja za stvarnim uzrocima krize mentalnog zdravlja mladih ili odsustvom sistemske podrške mladima koji se suočavaju sa problemima.
Foto: Freepik
Blog je dio projekta “Mladi tragaju za boljim medijskim sadržajima/Youth voices for better media choices” koji sprovodi Institut za medije Crne Gore uz podršku Američke ambasade u Podgorici. Mišljenja, nalazi, zaključci ili preporuke koji su ovdje izneseni su stav autorke i ne odražavaju nužno stav Stejt dipartmenta/Vlade SAD.
[1] Haidt, J. (2024). The Anxious Generation: How the Great Rewiring of Childhood Is Causing an Epidemic of Mental Illness. Penguin Press.
[2] Tvengi, Dž. (2018). Internet generacija. Novi Sad: Psihopolis.
[3] https://www.unicef.org/media/114636/file/SOWC-2021-full-report-English.pdf
[4] https://psychiatryonline.org/doi/full/10.1176/appi.ps.202000258
[5] Cohen, S. (1972). Folk devils and moral panics: The creation of the mods and rockers. London, England: MacGibbon & Kee.
[6] Vuorre, M.& Przybylski A. K. (2023). Estimating the association between Facebook adoption and well-being in 72 countries, R. Soc. Open Sci.10221451, http://doi.org/10.1098/rsos.221451
